ანოტაცია. სტატიაში გაანალიზებულია ვირუსულ-ეკონომიკური კრიზისის წინააღმდეგ მიმართული მონეტარულ-ფისკალური პოლიტიკა. აღნიშნულია, რომ ამერიკული ეკონომიკის გადარჩენის პროცესში აქტიურად ჩაერთო აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემა, რომელმაც სრული სიმძლავრით აამოქმედა დოლარის საბეჭდი მანქანა. „საბეჭდი მანქანის“ პროდუქცია, უპირველეს ყოვლისა, საფონდო ბაზრებზე აქციებისა და კორპორაციული ობლიგაციების საყიდლად მიედინება. ადგილი აქვს წამყვანი ამერიკული IT-კორპორაციების კაპიტალიზაციის სწრაფ ზრდას, ფაქტობრივად კი - საბირჟო ფინანსური საპნის ბუშტების გაბერვას. აშკარად სახეზეა COVID-19-ის მიერ მსოფლიოს ყველა ქვეყნის ეკონომიკაში სერიოზული ცვლილებების პროვოცირება, რომელთაგან ერთ-ერთი ეხება ცენტრალური ბანკების როლის შემცირებას ფინანსთა სამინისტროების როლის ამაღლების ფონზე. გაირკვა, რომ ცენტრალურ ბანკებს არ ძალუძთ უზრუნველყონ სრული მოცულობით იმ ეკონომიკური დისპროპორციების ლიკვიდაცია, რომლებიც გამოიკვეთა თანამედროვე კრიზისის პერიოდში. მსოფლიო ეკონომიკამ ვერა და ვერ შეძლო დეპრესიის მდგომარეობიდან გამოსვლა, მიუხედავად იმისა, რომ წამყვან ქვეყნების ცენტრალური ბანკები განუხრელად ამცირებდნენ საკვანძო განაკვეთებს, რათა ფული გაეხადათ სულ უფრო იაფი ან სულაც უფასო. ზოგიერთმა ცენტრალურმა ბანკმა საკვანძო განაკვეთი ნულამდე დაიყვანა, ევროპის ცენტრალური ბანკი მას რამდენიმე წელია ნულის დონეზე ინარჩუნებს, იაპონიის ბანკის მიერ დაწესებული საბაზისო განაკვეთი კი მინუს 0,4%-ია. ფული საბანკო კრედიტების სახით მართლაც უპრეცენდენტოდ იაფი გახდა - თითქმის უფასო, მაგრამ ეკონომიკის ნამდვილ გამოცოხლებას ადგილი არ ჰქონია.

ამჟამად ჩვენ ვაკვირდებით კეინზიანელობის რეინკარნაციას, ოღონდ გაცილებით უფრო მახინჯი ვარიანტით. ვშიშობთ, ფინანსთა სამინისტროები გააგრძელებენ „პაციენტის“ მკურნალობას იმავე ფულადი ნარკოტიკებით, მხოლოდ სხვა შეფუთვითა და სხვა სახელწოდებით. როგორც ჩანს, კეინზიანიზმის მახინჯი რეინკარნაცია „პაციენტს“ ალბათ უკვე ვეღარ უშველის. საქმე ისაა, რომ აშშ-ის და სხვა განვითარებული ქვეყნების სუვერენული ვალის არსებულმა სიდიდემ ასტრონომიულ მასშტაბებს მიაღწია, რაც დღითი დღე ზრდის სუვერენული ვალების დეფოლტის რისკს.

საკვანძო სიტყვები: COVID-19, ვირუსულ-ეკონომიკური კრიზისი, ცენტრალური ბანკები, რაოდენობრივი შერბილება, მონეტარულ-ფისკალური პოლიტიკის „მიქსი“, სუვერენული ვალი, დეფოლტის რისკი. 

* * * 

ისეთი ავტორიტეტული საერთაშორისო ორგანიზაციის პროგნოზით, როგორიცაა საერთაშორისო სავალუტო ფონდი, მიმდინარე წლისათვის მსოფლიო GDP-ის 4,9%-იანი ვარდნაა მოსალოდნელი. ალბათ, პლანეტაზე ვერ ვიპოვით ვერცერთ სახელმწიფოს, სადაც მიმდინარე წლის მეორე კვარტალში რომ არ დაფიქსირებულიყო ეკონომიკის სერიოზული ვარდნა. რა თქმა უნდა, ცალკეული ქვეყნების მიხედვით რეცესია ძალზე განსხვავებულია, მაგრამ აშშ-სა და სხვა მაღალგანვითარებულ ქვეყნებში  ის უფრო ღრმაა, ვიდრე საშუალოდ მთელ მსოფლიოში.

მიმდინარე წლის მეორე კვარტალის შედეგებით ეკონომიკური ანალიზის ბიუროსა და აშშ-ის ვაჭრობის სამინისტროს მონაცემებით, აშშ-ის GDP მეორე კვარტალში 9,5%-ით შემცირდა წინა კვარტალთან შედარებით. ეკონომიკური ანალიზის ბიუროს მეთოდიკით ნაგულისხმევია GDP-ის კვარტალური ცვლილება წლიურ საფუძველზე: GDP-ის კვარტალური ცვლილების ექსტრაპოლაცია ხორციელდება ოთხი კვარტალზე, რის გამოც მიიღება სხვა მნიშვნელობა. მაგალითად, აშშ-ის წლიურ საფუძველზე გაანგარიშებული GDP-ის ვარდნა მეორე კვარტალში შეადგენდა 32,9%-ს, რაც აშშ-ის GDP-ის რეკორდული ვარდნაა ერთი კვარტალში 1947 წლიდან მოყოლებული, როდესაც აშშ-ის მთავრობამ დაიწყო GDP-ის კვარტალური სტატისტიკის წარმოება. უწინდელი რეკორდული ვარდნა დაფიქსირდა 1958 წელს, როცა GDP 10%-ით შემცირდა წლიურ ტემპზე გადაანგარიშებით: მიმდინარე წლის მეორე კვარტალში ვარდნამ 1958 წლის ვარდნას სამჯერ და უფრო მეტად გადააჭარბა [9].

ეკონომიკური ანალიზის ბიუროს შეფასებით, ერთ წელზე გადაანგარიშებით GDP-ის ვარდნამ პირველ კვარტალში 5%, ხოლო მესამე კვარტალში 18%-იანი ვარდნა შეადგინა. არავის ეეჭვება ის, რომ 2020 წლის სრული შედეგებით ამერიკული ეკონომიკის ვარდნა შესადარი იქნება 1929-33 წლების ეკონომიკური კრიზისის ყველაზე მძიმე წლებთან [1].

თუმცა, მიმდინარე კრიზისის პირველ დიდ დეპრესიასთან შედარებისას იკვეთება შემდეგი საინტერესო მომენტები: თუ 90 წლის წინანდელი კრიზისის დროს ეკონომიკის ვარდნა დაიწყო 1929 წლის ოქტომბრის საბირჟო კრახით, ამერიკული ეკონომიკის ახლანდელი ჩამოშლა მრავალი ამერიკული კორპორაციის საბირჟო კეთილდღეობის ფონზე მიმდინარეობს. შეიძლება ისიც ითქვას, რომ აშშ-ის საფონდო ბირჟაზე მთელი 2020 წლის მანძილზე შეიმჩნეოდა ნამდვილი ბუმი. კორპორაციები გარკვეულ პრობლემებს განიცდიდნენ მხოლოდ მარტში, როცა არსებობდა გაურკვევლობა COVID-19-თან დაკავშირებულ საფრთხებთან და იმ პოლიტიკასთან მიმართებაში, რომელთა გატარებასაც აპირებდა ხელისუფლება ეკონომიკის სფეროში. საფონდო მოედნებზე წარმოიშვა დაბნეულობა, საბირჟო კოტირებებმა დაიწყო ვარდნა. მაგრამ, მას შემდეგ, რაც აშშ-ის ხელისუფლებამ გაასაჯაროვა ამერიკული ეკონომიკის მძლავრი მონეტარული მხარდაჭერის გეგმები, საბირჟო მოედნებზე სიტუაცია ჯერ დასტაბილურდა, ხოლო შემდეგ დაიწყო ნამდვილი ბუმი. 2020 წლის მარტის ბოლოდან აგვისტოს ბოლომდე S&P500 ინდექსი 55%-ით, ხოლო NASDAQ-ის (მაღალტექნოლოგიური კომპანიების აქციების) ინდექსი – 70%-ით გაიზარდა. წლის დასაწყისისათვის NASDAQ-მა 43-ჯერ განაახლა ისტორიული მაქსიმუმი, ხოლო S&P500-მა - 22-ჯერ, რაც ნამდვილად უნიკალური სიტუაციაა.

საფონდო მოედნებზე ამჟამინდელ მკვეთრ ზრდას ზოგიერთი ექსპერტები ადარებენ 1990-იანი წლების მეორე ნახევარში არსებული დოტკომების „ბუშტებს“. ეს იყო IT-კომპანიების აქციები, რომლებიც მიმოიქცეოდა NASDAQ-ის ბირჟაზე. ამ კომპანიების კოზირის მახასიათებელი იყო სტარტაპები, რომლებიც იძლეოდნენ ციფრული ტექნოლოგიების სფეროში დიდ შესაძლებლობებს. მაშინ, სსრკ-ის დაშლის პირველ წლებში, IT-კომპანიების თავბრუდამხვევი განვითარება ხდებოდა აშშ-ის ეკონომიკური განვითარების საერთო დადებითი დინამიკის ფონზე.

მიმდინარე პარადოქსის მიზეზი საკმაოდ მარტივია: ამერიკული ეკონომიკის გადარჩენის პროცესში აქტიურად ჩაერთო აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემა, რომელმაც სრული სიმძლავრით აამოქმედა დოლარის საბეჭდი მანქანა. მიმდინარე წლის დასაწყისიდან აგვისტომდე ფულადი მასა 3 ტრილიონ დოლარზე მეტი ოდენობით გაიზარდა, რაც დაახლოებით დიდი ბრიტანეთის წლიურ GDP-ის უტოლდება. „საბეჭდი მანქანის“ პროდუქცია, უპირველეს ყოვლისა, საფონდო ბაზრებზე აქციებისა და კორპორაციული ობლიგაციების საყიდლად მიედინება. ადგილი აქვს წამყვანი ამერიკული IT-კორპორაციების კაპიტალიზაციის სწრაფ ზრდას, ფაქტობრივად კი - საბირჟო ფინანსური საპნის ბუშტების გაბერვას. ამას ხელს უწყობს მასმედიაც, რომლებიც იმყოფებიან იმავე IT-კორპორაციების კონტროლქვეშ და რომლებიც საკუთარ თავს თავად კვებავენ ფულის საბეჭდი მანქანის პროდუქციის საჭირო მიმართულებით წარმართვით. ფინანსური საპნის ბუშტების გაბერვით ისინი ძლიერ გავლენას ახდენენ საზოგადოების ცნობიერებაზე, არწმუნებენ რა მოსახლეობას იმ საოცრებებში, რასაც მათ სილიკონი ველის კორპორაციები ჰპირდება.

როგორც ცნობილია, სილიკონის ველის ბირთვის წარმოადგენენ Facebook, Apple, Netflix, Google, Microsoft, Amazon, Nvidia. ამ „დიდებული შვიდეულის“ ერთობლივი კაპიტალიზაცია ოთხი თვის განმავლობაში - 2020 წლის აპრილიდიან ივლისის ჩათვლით - ორჯერ გაიზარდა და 8,4 ტრილიონ დოლარს შეადგენს. ეს აშშ-ის 2019 წლის GDP-ის დაახლოებით 40%-ია და გერმანიისა და იაპონიის ჯამური წლიური GDP-ის თითქმის 100%. სწორედ გასული ზაფხულის ბოლოსათვის ზოგიერთი IT-კორპორაციის კაპიტალიზაციის მაჩვენებელმა 1 ტრილიონ დოლარს გადააჭარბა. Bloomberg-ის გაანგარიშებით, ამერიკულმა ტექნოლოგიურმა კომპანიებმა S&P500-ის ინდექსის მიხედვით მიაღწია 12 ტრილიონ დოლარზე მეტ მთლიან კაპიტალიზაციას. ეს აშშ-ის გასული წლის GDP-ის 56%-ია [9]. თუ კაპიტალიზაციის ამ მოცულობას შევუფარდებთ მიმდინარე 2020 წლის მოსალოდნელ GDP-ის, მივიღებთ თითქმის 2/3-ს. Bloomberg-ი ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ ამერიკული IT-კორპორაციების ჯამურმა კაპიტალიზაციამ, რომელიც შედის S&P500-ის სიაში, გადააჭარბა საფონდო ბაზრის უმსხვილესი ევროპელი მონაწილეების ღირებულებას, რომლებიც შედის Stoxx600-ის ფართო ინდექსში.

გარდა ზემოთქმულისა, აღსანიშნავია Tesla-ს აქციების ფასის 675%-იანი ზრდა წლის დასაწყისიდან აგვისტოს ჩათვლით. ასეთ შთამბეჭდავ ზრდას ადგილი ჰქონდა იაფი და კომფორტული ელექტრომობილებით კაცობრიობის გაბედნიერების პირობით. კომპანია Tesla საბოლოოდ გახდა მსოფლიოში ყველაზე ძვირადღირებული საავტომობილო კომპანია, თუმცა თითქმის არავის უნახავს ქუჩებში მორბენალი Tesla-ს ელექტრომობილები. კომპანიის მფლობელის - ილონ მასკის კეთილდღეობამ ამ ზაფხულისათვის 100 მლრდ დოლარს გადააჭარბა, მან პლანეტის ყველაზე მდიდარ ადამიანებს შორის რეიტინგში მესამე ადგილი დაიკავა. და კიდევ, კომპანია Zoom Video,  რომელიც მრავალთათვის ცნობილი გახდა კორონავირუსის პანდემიის დროს. მისი აქციები პანდემიის დროს ხუთჯერ გაძვირდა, დღეისათვის მისი კაპიტალიზაცია უფრო მეტია, ვიდრე რუსული „გაზპრომისა“. მიმდინარე წლის პირველი კვარტალის ბოლოსათვის კორპორაცია Microsoft-ის კაპიტალიზაცია უტოლდებოდა 1,2 ტრლნ დოლარს, მეორე კვარტალის ბოლოსათვის ის 1,551 ტრლნ დოლარამდე გაიზარდა. Microsoft-ის ესოდენ მკვეთრ გაძვირებაში დიდი წვლილი შეიტანა პირადად ბილ გეიტსმა, რომელიც დაუღალავად ეწეოდა Microsoft-ის ციფრული მომსახურების პროპაგანდას, რომლის გარეშეც კაცობრიობა თითქოსდა ვერ შეძლებდა არსებობას „პანდემიის“ პირობებში.   

კომპანია Apple-ის კაპიტალიზაცია II კვარტალში 1,113-დან 1,551 ტრლნ დოლარამდე გაიზარდა, კომპანია Amazon-ის კაპიტალიზაცია - 970,6-დან 1432,6 მლრდ დოლარამდე, Alphabet Inc. (Google)-ის - 799,2-დან 979,7 მლრდ დოლარამდე, Facebook-ის - 475,0-დან 676,6 მლრდ დოლარამდე [9]. როგორც Bank of America-ს ანალიტიკოსებმა გამოთვალეს, მარტიდან ზაფხულის ბოლოსათვის წამყვანი 100 კომპანიის კაპიტალიზაცია, რომელთა აქციების კოტირება ხდება NASDAQ-ის ბირჟაზე, განსაცვიფრებელი, უპრეცედენტო არანორმალური ტემპებით გაიზარდა - საშუალოდ 1,6 მლრდ დოლარით საათობრივად!  სექტემბრის დასაწყისისათვის ხუთ უმსხვილეს IT-კომპანიაზე აშშ-ში მოდიოდა აქციების ბაზრის კაპიტალიზაციის 22%, რაც 1990-იანი წლების დოტკომპანიების ფინანსურ საპნის ბუშტზე მაღალია (18%) [2]. 

კონსულტანტები და ფინანსური ანალიტიკოსები იძლევიან რეკომენდაციებს გაიზარდოს ამერიკული IT-კომპანიების აქციების წილი ინვესტორების ფორტფელში. ინვესტორები და მათი მომსახურე ანალიტიკოსები ვერ ხედავდნენ აშკარა ფაქტს: ამერიკული IT-გიგანტების აქციების ბაზარი გადახურებულია, არსებობს იმავე კრახის განმეორების რისკი, რომელსაც ადგილი ჰქონდა დოტკომების შემთხვევაში ოცი წლის წინათ. დოტკომების ფინანსური საპნის ბუშტი გასკდა 2000 წლის 10 მარტს, როცა მოხდა კომპანიების NASDAQ-ის ინდექსის ჩამოშლა. მოკლე დროში ბირჟაზე მაშინ დაახლოებით 5 ტრლნ დოლარის კაპიტალიზაცია აორთქლდა.  და აი, 2020 წლის 3 სექტემბერს მოხდა ის, რისი დაჯერებაც ამერიკული IT-კორპორაციების აქციების მფლობელებს არ სურდათ: დაიწყო ამ აქციებზე ფასების სწრაფი ვარდნა. აშშ-ის აქციების ბაზარმა ამ დროს ზაფხულიდან მოყოლებული მასშტაბური ვარდნა განიცადა. ამის შესახებ იუწყებოდა Bloomberg-ის სააგენტო [3].

ვარდნა ასევე დაფიქსირდა სხვა საბირჟო მაჩვენებლებითაც: Dow Jones-ის ინდექსი დაეცა 2,78%-ით, S&P500 – 3,51%-ით, NASDAQ-ი - 4,96%-ით. ამის მიზეზი გახდა IT-კორპორაციების აქციებზე ფასების ვარდნა, რომელიც რამდენიმე თვის განმავლობაში აჩვენებდა დამაჯერებელ ზრდას. ვარდნის მხრივ ლიდერები გახდნენ Apple-ის, Tesla-ს და Amazon-ის ფასიანი ქაღალდები. ხუთთვიანი მუდმივი ზრდის შემდეგ მათ დაკარგეს საერთო ჯამში დაგროვებული მარაგის არანაკლებ 4,6%. სხვა კომპანიებს შორის, რომელთა ფასიანი ქაღალდები გაუფასურდა, იყო Microsoft, Google и Facebook. ამერიკულ მასმედიაში გაჩნდა მრავალი კომენტარი ამ კრახის თაობაზე. ამ კომენტართაგან უმრავლესობა დამამშვიდებელი ხასიათისაა: თითქოს, არაფერი საშიში არ ხდება, ეს მხოლოდ ბაზრის „ჩვეულებრივი კორექციაა“ და არა კრახი.

გვახსენდება 1929 წლის ოქტომბრის დრამატული მოვლენები ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟაზე („შავი ხუთშაბათი“, „შავი სამშაბათი“ და სხვა „შავი დღეები“). მაშინაც პოლიტიკოსები, ფინანსისტები და ინვესტორები საზოგადოებას ამშვიდებდნენ: თითქოსდა ადგილი ჰქონოდა ნაწილობრივ „საბაზრო კორექციას“, რასაც ახალ წლამდე ამტკიცებდნენ. თუმცა, ვიცით, რომ ბაზრის აღდგენა არ მომხდარა, ამერიკა შევიდა გაჭიანურებული ეკონომიკური კრიზისის ფაზაში. აქვე საყურადღებოა ის ფაქტო, რომ საფონდო ბაზრის მაშინდელი გადახურება ვერც კი შეედრება ამჟამინდელი გადახურების მასშტაბებს. როგორც ჩანს, 2020 წლის ბოლო თვეების ან მომდევნო 2021 წლის დასაწყისის მოვლენები აშშ-ის ეკონომიკაში წავა 1929 წლის სცენარით. აშშ-ის ეკონომიკის ვარდნა წლის შედეგებით პროგნოზირებულზე ბევრად ღრმა შეიძლება აღმოჩნდეს.

მიმდინარე წლის 11 ოქტომბერს საინფორმაციო სააგენტო ბლუმბერგმა გამოაქვეყნა ალაა შაჰინის (Alaa Shahine) სტატია Next Big Shift in Economics Takes Shape Under Covid Shadow (ეკონომიკაში ახალი ძლიერი ძვრები აღინიშნება Covid-ის პირობებში) [4].

მოცემულ სტატიაში გამოთქმულია აზრი, რომლის მიხედვითაც COVID-19-მა მსოფლიოს ყველა ქვეყნის ეკონომიკაში სერიოზული ცვლილებების პროვოცირება მოახდინა, რომელთაგან ერთ-ერთი ეხება ცენტრალური ბანკების როლის შემცირებას ფინანსთა სამინისტროების როლის ამაღლების ფონზე. ამჯერად ჩვენს მიზანს არ წარმოადგენს ალაა შაჰინის სტატიის დეტალური ანალიზი, თუმცა ამჟამად არსებული ვირუსულ-ეკონომიკური კრიზისის უკეთ გაგების მიზნით მოგვიწევს თვალი გადავავლოთ ცენტრალური ბანკების საქმიანობებს ბოლო ათწლეულების განმავლობაში. მოგვიწევს ასევე გავიხსენოთ XX საუკუნის 70-იანი და 30-იანი წლების მოვლენები.

1930-იანი წლების დასაწყისში მსოფლიო (საბჭოთა კავშირის გამოკლებით) სულ უფრო ღრმად ჩაეშვა ეკონომიკური კრიზისის უფსკრულში. მზარდი კრიზისის დასაძლევად მიმართული ცენტრალური ბანკების (ფედერალური სარეზერვო სისტემის, ინგლისის ბანკის, საფრანგეთის ბანკის, ბუნდესბანკის და სხვ.) ცდები არაფერს იძლეოდა. სწორედ ამ პერიოდში ინგლისელმა ეკონომისტმა, ბრიტანეთის ხაზინის მაღალი რანგის ჩინოვნიკმა, ჯონ მეინარდ კეინზმა ჩამოაყალიბა ეკონომიკური კრიზისის ახალი თეორია, რომელიც „თავისუფალი ბაზრის“ იდეებზე აღზრდილი ეკონომისტების, მეწარმეებისა და ჩინოვნიკებისათვის ძალიან უჩვეულო იყო.   

კეინზის რეკომენდაციით ეკონომიკაში სახელმწიფომ გადამწყვეტი და აქტიური როლი უნდა ითამაშოს სახელმწიფო ბიუჯეტის აქტიური გამოყენებით. მისი აზრით, ეკონომიკური კრიზისი საქონლისა და მომსახურების ბაზარზე ფიზიკური და იურიდიული პირების მხრიდან არასაკმარისი გადახდისუნარიანი მოთხოვნის შედეგია, რის გამოც ირღვევა ბალანსი მიწოდებასა და მოთხოვნას შორის, წარმოიქმნება ჭარბწარმოება, ადგილი აქვს ბანკროტობას, იზრდება უმუშევრობა და ა.შ.. წარმოებასა და გადახდისუნარიან მოთხოვნას შორის დისბალანსი კეინზის აზრით შეიძლება აღმოიფხვრას, თუ მოქალაქეებისა და კერძო ბიზნესის მხრიდან მოთხოვნის ვარდნის კომპენსაცია სახელმწიფო მოთხოვნის გაჯერებით მოხდება. სახელმწიფომ უნდა გაზარდოს საქონლის შესყიდვები, დამატებით უნდა აანაზღაუროს სხვადასხვა სამუშაო და მომსახურება. მთავარია,  ეკონომიკაში შევიდეს საბიუჯეტო ფული. სახელმწიფო მოთხოვნის გაფართოვების მიზნით იდეალურად შესაფერისია სამხედრო სექტორი - სახელმწიფო შეკვეთები იარაღისა და სამხედრო მოწყობილობების წარმოებისა და შესყიდვის, ასევე სტრატეგიული რეზერვების ფორმირებისათვის. სახელმწიფოს შეუძლია აგრეთვე დააფინანსოს სხვადასხვა სახის საზოგადოებრივი სამუშაოები - გზების მშენებლობა, საირიგაციო ღონისძიებები, ტყის ნარგავების განაშენიანება და ა.შ.

რატომ არ უნდა გაფართოვდეს ეკონომიკაში ფულის ემისია ცენტრალური ბანკების მიერ? კეინზმა ეჭვი გამოთქვა ამგვარი პოლიტიკის მიზანშეწონილობის მიმართ. პირველი, მსოფლიო ჯერ კიდევ ცხოვრობდა ოქროს სტანდარტზე წარმოდგენებით, რომელიც ითვალისწინებდა მკაცრ შეზღუდვებს ფულადი ემისიის მოცულობაზე. მეორე, ცენტრალური ბანკების მიერ ფულის მიწოდების თუნდაც არსებითი ზრდის შემთხვევაშიც კი არ არსებობდა მათი ეფექტიანი გამოყენების შესაძლებლობები. მაღალი ალბათობით, ამგვარი ფული წავიდოდა ეკონომიკური კრიზისის შედეგად სულ უფრო გაიაფებული აქტივების შესაძენად, მაგრამ ეს ეკონომიკის გამოცოხლებას ვერ გამოიწვევდა.

ეკონომიკური კრიზისების დასაძლევად სახელმწიფო საბიუჯეტო პოლიტიკის როლის ამაღლების აუცილებლობაზე საკუთარი აზრები კეინზმა განაზოგადა თავის წიგნში „დასაქმების, პროცენტისა და ფულის ზოგადი თეორია“ (1936 წ,). მისმა თეორიამ ყველაზე თანმიმდევრული გამოყენება ჰპოვა არა მის სამშობლოში - ინგლისში, არამედ აშშ-ში. როდესაც 1933 წელს თეთრ სახლში მოვიდა პრეზიდენტი ფრანკლინ დელანო რუზველტი, მან დაიწყო ეკონომიკური პოლიტიკის გატარება, რომელმაც მიიღო  „New Deal“ (ახალი კურსის) სახელწოდება. ამოქმედდა საზოგადოებრივი სამუშაოების პროგრამა, რამაც ქვეყანას საშუალება მისცა უმუშევართა რაოდენობა რამდენიმე მილიონით შეემცირებინა. გარდა ამისა, აშშ-ის მთავრობა ნელ-ნელა შეუდგა სამხედრო ხარჯების გაფართოებას. სხვათა შორის, იმავე დროს სამხედრო ხარჯები გააფართოვეს ევროპულმა სახელმწიფოებმაც, განსაკუთრებით გერმანიამ და დიდმა ბრიტანეთმა.  

ერთი შეხედვით, კეინზის რეცეპტები წინააღმდეგობრივია. აკი სახელმწიფო დანახარჯების ზრდა მოითხოვს სახელმწიფო ბიუჯეტში საგადასახადო შემოსავლების ზრდას. ეკონომიკური კრიზისების პირობებში კი ადგილი აქვს საგადასახადო შემოსავლების ძლიერ შემცირებას, რაც წარმოშობს ბიუჯეტის დეფიციტს. კეინზის რეკომენდაციით ბიუჯეტის ამგვარი დეფიციტები არ იყო საშიში და ის უნდა დაფარულიყო სახელმწიფო სესხების გამოყენებით. სახელმწიფო ვალის ზრდა, კეინზის აზრით, ნაკლები ბოროტებაა, ვიდრე ეკონომიკური კრიზისი. ბოლოს და ბოლოს, ეკონომიკის გამოცოცხლების შემდეგ შესაძლებელი გახდება სახელმწიფო ვალის თანდათანობითი დაფარვა. კეინზიანური მოდელი არ გამორიცხავდა ინფლაციის შესაძლებლობას, მაგრამ ინგლისელ ეკონომისტს არც ეს მიაჩნდა საშიშ მოვლენად. მცირედი ინფლაცია, მისის აზრით, ეკონომიკას ასტიმულირებს კიდეც.

რა როლს აკუთვნებდა კეინზი ცენტრალურ ბანკს თავის მოდელში? ცენტრალურ ბანკს პირდაპირ ან არაპირდაპირ (კომერციული ბანკების მეშვეობით) შეუძლია დაეხმაროს სახელმწიფოს მისი სავალო ფასიანი ქაღალდების ბაზრებზე განთავსების საქმეში. ამ დროს სახელმწიფო სავალო ფასიანი ქაღალდები გამოიყენება, როგორც ცენტრალური ბანკიდან კომერციული ბანკების მიერ ახალი კრედიტების მიღების უზრუნველყოფის საშუალება. მაგრამ, ცენტრალური ბანკების მიერ კრედიტების გაცემის შესაძლებლობები განისაზღვრებოდა არა მხოლოდ კომერციული ბანკების მიერ სესხების უზრუნველყოფადობით, არამედ უფრო მეტად ცენტრალური ბანკების მიერ ოქროს მარაგების ფლობით. კეინზის აზრით „ოქრო ბარბაროსობის გადმონაშთია“, ამიტომ ოქროს სტანდარტის საბოლოოდ გაუქმებას ის დადებითად აფასებდა. საბოლოოდ აღვნიშნავთ, რომ კეინზის მოდელში წამყვანი როლი აკისრიათ ფინანსთა სამინისტროებს (ხაზინებს), ცენტრალური ბანკები კი ამ უკანასკნელთა მიმართ არაფორმალურ დაქვემდებარებაში იმყოფება.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ეკონომიკის კეინზიანური მოდელის გამოყენება დასავლეთში საყოველთაო გახდა, თუმცა რამდენადმე შეკვეცილი ფორმით (იმ მიზეზით, რომ ადგილი ჰქონდა ოქროს სტანდარტის ნაწილობრივ აღდგენას). და მაინც, XX საუკუნის 70-იანი წლების ბოლომდე კაპიტალიზმის სამყაროში დომინირებდა კეინზიანური მოდელი, რომელიც ეკონომიკაში სახელმწიფოს აქტიურ ჩარევას ითვალისწინებდა.  

1970-იანი წლების მეორე ნახევარში ცენტრალური ბანკების სტატუსში სერიოზული ცვლილებები მოხდა. 1976 წელს იამაიკის სავალუტო-ფინანსურ კონფერენციაზე მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება ოქრო-დოლარის სტანდარტის ლიკვიდაციის თაობაზე. ცენტრალური ბანკების საბეჭდ მანქანებს მოეხსნათ „ოქროს მუხრუჭი“. მათ იგრძნეს, რომ მზად არიან შეასრულონ მთავარი ინსტიტუტის როლი, რომელიც მართავს ეკონომიკას. ახალ მოდელზე გადასვლა დაიწყო 70-80-იანი წლების მიჯნაზე ტეტჩერიზმით ინგლისში და რეიგანომიკით აშშ-ში. ცენტრალური ბანკების (და საერთოდ, ბანკების) გადამწყვეტი როლების თეორიულ დასაბუთებად ეკონომიკურ პოლიტიკაში იქცა ამერიკელი ეკონომისტის მილტონ ფრიდმანის მონეტარიზმის იდეოლოგია.

დასავლეთის წამყვანი ქვეყნების ცენტრალურმა ბანკებმა 1980-იაანი წლების დასაწისიდან თითქმის ოცდაათი წლის მანძილზე ყოველმხრივ აიმაღლეს თავიანთი მნიშვნელობა, მათ შორის, სულ უფრო საეჭვო შეხედულების გავრცელებით: „რაც უფრო მეტადაა ცენტრალური ბანკი დამოუკიდებელი სახელმწიფოსგან, მით უფრო ეფექტიანია მისი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა, მით უფრო უკეთესია მთლიანად საზოგადოებისათვის“. ცენტრალურ ბანკებს შორის განსაკუთრებულ ადგილს მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ იკავებს აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემა, რადგანაც დოლარმა მსოფლიო ვალუტის სტატუსი მოიპოვა. ფედ-ი - ესაა კერძო კორპორაცია, ხოლო მისი მთავარი აქციონერები ყოველგვარი ეჭვგარეშე შეიძლება ჩავთვალოთ ფულის ბატონ-პატრონებად.

ახალმა ეკონომიკურმა მოდელმა სერიოზული მარცხი განიცადა მაშინ, როცა მსოფლიოში იფეთქა 2007-2009 წლების ფინანსურმა კრიზისმა. გაირკვა, რომ ცენტრალურ ბანკებს არ ძალუძთ უზრუნველყონ სრული მოცულობით იმ ეკონომიკური დისპროპორციების ლიკვიდაცია, რომლებიც გამოიკვეთა კრიზისის პერიოდში. მსოფლიო ეკონომიკამ ვერა და ვერ შეძლო დეპრესიის (სტაგნაციის) მდგომარეობიდან გამოსვლა, რომელიც 2019 წლის ბოლომდე გაგრძელდა. რა ღონისძიებებს მიმართავდნენ ცენტრალური ბანკები ბოლო ათწლეულის განმავლობაში?

პირველი, ისინი განუხრელად ამცირებდნენ საკვანძო განაკვეთებს, რათა ფული გაეხადათ სულ უფრო იაფი ან სულაც უფასო. ზოგიერთმა ცენტრალურმა ბანკმა საკვანძო განაკვეთი ნულამდე დაიყვანა, ევროპის ცენტრალური ბანკი მას რამდენიმე წელია ნულის დონეზე ინარჩუნებს, იაპონიის ბანკის მიერ დაწესებული საბაზისო განაკვეთი კი მინუს 0,4%-ია. ფული საბანკო კრედიტების სახით მართლაც უპრეცენდენტოდ იაფი გახდა - თითქმის უფასო, მაგრამ ეკონომიკის ნამდვილ გამოცოხლებას ადგილი არ ჰქონია.

მეორე, ცენტრალურმა ბანკებმა სრული სიმძლავრით აამოქმედეს თავიანთი საბეჭდი მანქანები, რითაც ფულადი მიმოქცევა ასტრონომიული ფულადი მასით აავსეს. XX საუკუნეში თვით ყველაზე ლიბერალური ეკონომისტებიც კი ამგვარ პოლიტიკას სრულ სიგიჟეს უწოდებნდნენ, მაგრამ ახლა ის საღდება, როგორც „რაოდენობრივი შერბილება“, როგორც მონეტარიზმის უკანასკნელი მიღწევა. მაგრამ კვლავაც არავითარი გამაჯანსაღებელი ეფექტი ამ პოლიტიკას ეკონომიკაზე არ მოუხდენია!

2019 წლის ბოლოსათვის დეპრესია გრძელდებოდა. მოსალოდნელი გამოცოცხლება არ დამდგარა. გასაკვირი არცაა: 2009 წლიდან 2019 წლის ჩათვლით ეკონომიკურ ორგანიზმში ფულადი ნარკოტიკის ცხენის დოზა იქნა გაკეთებული. 2019 წლის ბოლოსათვის „პაციენტმა“ კომაში ჩავარდნა დაიწყო. „ექიმებმა“ (ცენტრალურმა ბანკებმა), „პაციენტის“ მკვლელობაში ეჭვების გაფანტვის მიზნით მოახდინეს სპექტაკლის ორგანიზება სახელწოდებით „COVID-19“. თითქოს ყველაფერში დამნაშავე იყოს ვირუსი. არავითარი „წამალი“, გარდა ფულადი ნარკოტიკებისა, „ექიმებს“ არ გააჩნიათ. თუმცა ეს „წამალი“ იძლევა გამოხატულ ლეტალურ ეფექტს. „ექიმების“ (ცენტრალური ბანკების) ბრიგადამ გადაწყვიტა „პაციენტი“ გადასცეს სხვა „ექიმებს“ (ფინანსთა სამინისტროებს). ეს ორი ბრიგადა აგრძელებს მუშაობას ტანდემში, მაგრამ „პაციენტის“ სიცოცხლეზე მთელი პასუხისმგებლობა უკვე დაეკისრათ ფინანსთა სამინისტროებს. ცენტრალური ბანკები მოცემული მომენტისათვის გვერდზე გადგნენ.

ამჟამად ჩვენ ვაკვირდებით კეინზიანელობის რეინკარნაციას (ოღონდ გაცილებით უფრო მახინჯი ვარიანტით). ვშიშობთ, ფინანსთა სამინისტროები გააგრძელებენ „პაციენტის“ მკურნალობას იმავე ფულადი ნარკოტიკებით, მხოლოდ სხვა შეფუთვითა და სხვა სახელწოდებით. სააგენტო ბლუმბერგის ზემონახსენებ სტატიაში მოყვანილია აშშ-ის პრეზიდენტობის კანდიდატის ჯო ბაიდენის შეხედულება, რომელიც მან გამოთქვა Politico-სთან ინტერვიუში: „მილტონ ფრიდმანი უკვე აღარ მეთაურობს პარადს“. ბაიდენი პირობას იძლევა, რომ პაციენტს ფეხზე დააყენებს. მაგრამ როგორ? ალბათ იმავე საშუალებით, რასაც ტრამპი მიმართავს. მილიარდობით და ტრილიონობით საბიუჯეტო ფულის დახმარებით. სტატიაში ვკითხულობთ: „დემოკრატების კანდიდატმა ჯო ბაიდენმა, რომელიც ლიდერობს საზოგადოებრივ აზრის გამოკითხვის მიხედვით რეიტინგს, პროგრამის ხარჯები ზოგადად 3,5 ტრილიონი დოლარით შეაფასა“. საიდან მოიტანს ბაიდენი ამ თანხას? იქიდან, საიდანაც მოაქვს ტრამპს და მის ფინანსთა მინისტრს სტივენ მნუჩინს - ფედერალური სარეზერვო სისტემის საბეჭდი მანქანიდან. ნათქვამია, ორჯერ ერთსა და იმავე დინებაში შესვლა შეუძლებელია. ამ შემთხვევასთან მიმართებაში ეს ნიშნავს, რომ კეინზიანიზმის მახინჯი რეინკარნაცია „პაციენტს“ ალბათ უკვე ვეღარ უშველის. საქმე ისაა, რომ აშშ-ის და სხვა განვითარებული ქვეყნების სუვერენული ვალის არსებულმა სიდიდემ ასტრონომიულ მასშტაბებს მიაღწია [8].

მსოფლიო ბანკის პროგნოზით, 2020 წელს მოსალოდნელია მსოფლიო GDP-ის 5.2%-ით შემცირება. განვითარებულ ქვეყნებში მოსალოდნელია ეკონომიკის ვარდნა 7,0%-ით, ხოლო განვითარებადში - 2,5%-ით. მსოფლიო ეკონომიკაში ეს ყველაზე ღრმა რეცესიაა 1929-33 წლების კრიზისის შემდეგ და მას ეკონომიკური, ფინანსური, საბანკო, სავალუტო და სავალო კრიზისის ნიშნებიც ახასიათებს [5].

ნოემბერში საერთაშორისო ფინანსების ინსტიტუტმა (The Institute of International Finance – IIF) ვაშინგტონში გამოაქვეყნა მსოფლიო ვალის მიმოხილვა. აღმოჩნდა, რომ სექტემბრის ბოლოსათვის მსოფლიო ვალმა 272 ტრლნ დოლარს მიაღწია, საიდანაც მხოლოდ აშშ-ზე მოდის 80 ტრლნ დოლარი (ბოლო ერთ წელიწადში ზრდამ 9 ტრლნ დოლარი შეადგინა), ევროზონის წევრ ქვეყნებზე - 53 ტრლნ დოლარი (წლიური ზრდა 1,5 ტრლნ დოლარია). აშშ-ისა და ევროზონის საერთო ვალი 133 ტრლნ დოლარს, ანუ მსოფლიო ვალის თითქმის ნახევარს შეადგენს [6]. 

IIF-ის შეფასებით, 2020 წლის შედეგებით მსოფლიო ვალი გაიზრდება ეკონომიკის ყველა სექტორის მიხედვით და ის 277 ტრლნ დოლარს მიაღწევს, რაც ეკვივალენტურად მსოფლიო GDP-ის 365%-ს მიაღწევს. აბსოლუტური სიდიდით მსოფლიო ვალის ნაზრდი 2020 წლისათვის ფასდება 24 ტრლნ დოლარის ოდენობით. განვითარებული ქვეყნების ჯგუფის მიხედვით ვალის აბსოლუტური მაჩვენებელი არსებითად გადააჭარბებს მსოფლიოს საშუალო მაჩვენებელს - ის მიაღწევს GDP-ის 430%-ს (ერთი წლით ადრე ის 383%-ის ტოლი იყო). განვითარებადი ქვეყნების ჯგუფის მიხედვით ეს მაჩვენებელი სავარაუდოდ GDP-ის 250%-მდე გაიზრდება (წინა წელს ის 223%-ს შეადგენდა).

ყველაზე სწრაფ ზრდას განიცდის სახელმწიფო ვალი (ეკონომიკის კერძო სექტორისა და შინამეურნეობის სექტორის ვალებთან შედარებით). სახელმწიფოს ტვირთად დააწვა ყბადაღებული პანდემიის წინააღმდეგ ბრძოლა (მოსახლეობისადმი ტრანსფერტები, კომპანიების ბანკროტობის თავიდან აცილების მიზნით მათი სუბსიდირება, სამედიცინო პროგრამების დაფინანსება და სხვ.). საერთაშორისო სავალუტო ფონდის შეფასებით, 2020 წლის შედეგებით მსოფლიოს ყველა ქვეყნის ერთობლივი სახელმწიფო ვალი პირველად გადააჭარბებს მსოფლიო GDP-ის სიდიდეს: ის მიაღწევს მსოფლიო GDP-ის 101,5%-ს (2018 წელს ეს მაჩვენებელი 80%-ის ტოლი იყო).  

სახელმწიფო ვალის შეფარდებითი მაჩვენებელი განვითარებული ქვეყნების მიხედვით გაცილებით მაღალია განვითარებადი ქვეყნების ჯგუფთან შედარებით (ცხრილი 1). 

ცხრილი 1

სახელმწიფო ვალის შეფარდებითი მაჩვენებლები ზოგიერთ განვითარებულ ქვეყანაში

(%-ად GDP-ის მიმართ)

წყარო: https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2020/October 

მრავალ ქვეყანაში, რომლებიც განეკუთვნებიან მდიდარი ქვეყნების ჯგუფს, 2020 წელს ვალის შეფარდებითმა მაჩვენებელმა 100%-ს გადააჭარბა. გამონაკლისია გერმანია სახელმწიფო ვალის 73%-იანი შეფარდებითი სიდიდით, მაგრამ მან გადალახა წითელი ხაზი  - ე.წ. მაასტრიხტის შეთანხმების კრიტერიუმი, რომლის ნორმატივით ევროკავშირის წევრ-ქვეყანას შეიძლება ჰქონდეს სუვერენული (სახელმწიფო) ვალი GDP-ის არაუმეტეს 60%-ისა. დღეს ევროკავშირში (სადაც 27 წევრი ქვეყანაა) ქვეყნების რაოდენობა, რომელთა ვალის შეფარდებითი სიდიდე GDP-სთან მიმართებაში 60%-ზე ნაკლებია, ათეულს არ აღემატება (ძირითადად, ეს წვრილი სახელმწიფოებია - ესტონეთი. ლიეტუვა, ლატვია და სხვ.).

აღსანიშნავია, რომ რამდენიმე წლის წინათ ევროპაში ყველა საბერძნეთისკენ იშვერდა თითს, რომელსაც სახელმწიფო ვალის ყველაზე მაღალი შეფარდებითი მაჩვენებელი ჰქონდა, მაგრამ, დღეისათვის უკვე ამ მაჩვენებელს მიუახლოვდა იტალია, ესპანეთი და პორტუგალია. საბერძნეთი არ გაჩერებულა ერთ ადგილას. ერთი წლის განმავლობაში მისი შეფარდებითი სახელმწიფო ვალი GDP-ის მიმართ 180,92%-დან 205,25%-მდე გაიზარდა. საბერძნეთმა ევროპაში პირველმა გადალახა 200%-იანი თამასა და, როგორც ჩანს, მომავალში ის უფრო მეტი იქნება.

ამ თვალსაზრისით რეკორდსმენია აშშ. პირველი, 2020 წლის განმავლობაში აშშ-ს გააჩნდა სახელმწიფო ვალის ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი ზრდის ტემპები. მეორე, აშშ რეკორდსმენად რჩება აგრეთვე ვალის აბსოლუტური სიდიდითაც. სულ ბოლო ინფორმაციით, აშშ-ის ვალის მრიცხველი აჩვენებს 27,5 ტრლნ დოლარს. ეს კი მსოფლიოს ყველა ქვეყნის ერთობლივი სახელმწიფო ვალის თითქმის 40 პროცენტია. მესამე, ამერიკამ საკუთარივე რეკორდი დაამხო. აშშ-ის სახელმწიფო ვალის ყველაზე მაღალი შეფარდებითი სიდიდე დაფიქსირდა 1946 წელს, როცა მან GDP-ის 126%-ს მიაღწია, თუმცა 2020 წლის შემოდგომისათვის ამ მაჩვენებელმა 131%-ს გადააჭარბა.

განვითარებული ქვეყნების მიერ ვალების სწრაფი დაგროვება განპირობებულია მრავალი ფაქტორით. სახელმწიფოები უზარმაზარი საბიუჯეტო ინექციების დახმარებით ცდილობენ ეკონომიკის გამოცოცხლებას, რომელმაც 2008-2009 წლების ფინანსური კრიზისის შემდეგ ვერა და ვერ მოახერხა მთლიანად აღდგენა. სახელმწიფოები აფართოვებენ საბიუჯეტო ხარჯებს არა იმდენად გადასახადების, არამედ სესხების მეშვეობით. ცენტრალურმა ბანკებმა 2010 წელს დაიწყეს საკვანძო განაკვეთების მკვეთრად შემცირება, რამაც ხელი შეუწყო სახელმწიფო ვალებზე საპროცენტო განაკვეთების შემცირებას. სახელმწიფო ვალის მომსახურებაზე დანახარჯები შემცირდა (ან, სულ მცირე, არ გაზრდილა), რამაც სტიმული მისცა სუვერენული ვალის ზრდას. სახელმწიფო ვალის შეფარდებითი სიდიდე ნაწილობრივ გაიზარდა 2020 წელს იმ მიზეზითაც, რომ ადგილი ჰქონდა GDP-ის შემცირებას.

ექსპერტების უმრავლესობა ვარაუდობს, რომ განვითარებული ქვეყნები გააგრძელებენ სახელმწიფო სავალო პირამიდის ზრდას თავიანთი ცენტრალური ბანკების ფულის საბეჭდი მანქანებისა და ფინანსთა სამინისტროების მიერ გამოშვებული სავალო ფასიანი ქაღალდების დახმარებით. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ისინი შეძლებენ დეფოლტისგან თავის დაღწევას, თუ ამის ქვეშ ვიგულისხმებთ სახელმწიფოების მიერ სუვერენული ვალის მიხედვით ვალდებულებების შესრულების შეწყვეტას (პროცენტების გადახდას და ვალის ძირითადი თანხის დაფარვას). მაგრამ, მსოფლიო კაპიტალიზმის პერიფერიის ქვეყნებისათვის ძალიან შემაშფოთებელი პროგნოზი კეთდება.

ფერიფერიას თავისი ანომალია გააჩნია. მაგალითად, განსაკუთრებით გამოიყოფა სუდანი - რომელიც რეკორდსმენია სახელმწიფო ვალის შეფარდებითი სიდიდით პერიფერიულ ჯგეფში. 2019 წლის მე-3 კვარტალის ბოლოსათვის მაჩვენებელმა GDP-ის 201,58% შეადგინა; ერთი წლის შემდეგ ის 259,30%-მდე გაიზარდა. სუდანს ამ მხრივ „კონკურენციას“ უწევს ვენესუელა. მას გასული წლის მე-3 კვარტალის ბოლოსათვის გააჩნდა 239,79%-იანი მაჩვენებელი; მისი ვალის შესახებ მონაცემები საერთაშორისო სავალუტო ფონდს არ გააჩნია, მაგრამ უნდა ვივარაუდოთ, რომ ვალი გაზრდილია. შეიძლება ასევე მთელი რიგი ქვეყნების დასახელება, სადაც სახელმწიფო ვალის შეფარდებითი სიდიდეები მაღალია (2020 წლის მე-3 კვარტალის ბოლოსათვის, %-ად GDP-ის მიმართ): ერითრია - 185,79; სურინამი - 145,27; ბელიზი - 134,61; ბახრეინი - 128,28; ზამბია - 119,27; მალდივის კუნძულები - 118,32’ კონგოს რესპუბლიკა - 104,52 [7]. 

პერიფერიის ქვეყნების უმრავლესობისათვის სუვერენული ვალის შეფარდებითი მაჩვენებელი განსახილველი პერიოდისათვის (2019 წლის 1 ოქტომბრიდან - 2020 წლის 30 სექტემბრამდე) შესამჩნევად გაიზარდა, მაგრამ რჩება GDP-ის 100%-ის თამასის ქვემოთ. მაგრამ, მათ შორის მრავალს ასევე ემუქრება სუვერენული დეფოლტი: პირველი, მათ არ გააჩნიათ ფულის საბეჭდი მანქანა, რომლებიც გამოუშვებდა შეუზღუდავი რაოდენობით „ჯადოსნურ ქაღალდებს“ (ვალუტებს, რომელთა ეწოდებათ „კონვერტირებადი“, „სარეზერვო“, „მსოფლიო“). მეორე, არ არსებობს სახაზინო ქაღალდები, რომლებსაც ექნებოდათ მსოფლიო სარეიტინგო სააგენტოების „დიდი სამეულისაგან“ მაღალი ხარისხის ნიშნები.

ზოგიერთმა მათგანმა უკვე განიცადა სუვერენული დეფოლტი 2020 წელს, ესენია: არგენტინა, ლიბანი, ეკვადორი, ბელიზი, სურინამი. ამ ქვეყნებში დეფოლტი გამოცხადდა კომპანიებისათვის lockdown-ისა და/ან მოსახლეობისათვის კარანტინის შემოღების დასაწყისში. ამის შემდეგ დაიწყო მოლაპარაკებები კრედიტორებთან ან ვალების ჩამოწერაზე, ან სესხებზე ვალდებულებების შესრულებაზე დროებით მორატორიუმის გამოცხადებაზე, ან, ყველაზე მეტად, ვალების რესტრუქტურიზაციაზე.

ყველაზე მსხვილი იყო არგენტინის ვალის რესტრუქტურიზაცია, რომელიც უკვე შეეჩვია სუვერენული დეფოლტების გამოცხადებას და ვალების რესტრუქტურიზაციას. 2020 წლის დეფოლტი არგენტინისათვის მეცხრე დეფოლტი გახდა ისტორიაში! სექტემბერში არგენტინის მთავრობამ შეძლო კრედიტორებთან მოლაპარაკება მორიგ რესტრუქტურიზაციაზე, რომელიც შეეხო 65 მლრდ დოლარის ნომინალური ღირებულების ობლიგაციებს. ასევე მოხერხდა სავალო ფასიან ქაღალდებზე საშუალო განაკვეთის 7%-დან 3%-მდე შემცირება. მთლიანობაში, უახლოეს ათწლეულში გადახდები 37 მლრდ დოლარით შემცირდა საპროცენტო განაკვეთების შემცირებითა და გადახდების უფრო შორეულ მომავალში გადატანით.

ძალიან მძიმე მდგომარეობაშია ლიბანი. მან ნაწილობრივ მიაღწია სახელმწიფო ვალის რესტრუქტურიზაციას დეფოლტის გამოცხადების შემდეგ. საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცემებით, 2019 წლის მე-3 კვარტალის ბოლოსათვის, ლიბანის ვალის შეფარდებითი სიდიდე GDP-ის 174,48%-ის ტოლი იყო, ერთი წლის შემდეგ ის 171,67%-მდე შემცირდა. თუმცა, სავალო ტვირთი მაღალ დონეზე რჩება და შესაძლოა, მომდევნო წელს ლიბანი კვლავ იძულებული გახდეს გამოაცხადოს სუვერენული დეფოლტი [10].

მიმდინარე წლის ბოლოსათვის მოსალოდნელია დეფოლტების ახალი ტალღა. 16 ნოემბერს გადახდისუუნარობა გამოაცხადა ზამბიამ. მისი მაგალითი გვიჩვენებს, რომ რესტრუქტურიზაციაზე ნებისმიერი მოლაპარაკებები იწვევს კრედიტორებს შორის მწვავე კონფლიქტებს. ზამბია მრავალი მევალის წინაშეა ვალში, რომლებიც კრედიტებისა და სესხების დახმარებით იბრძვიან ამ ქვეყანაში გავლენის მოსაპოვებლად. ზამბიის ძირითადი კრედიტორებია აშშ, ევროპის წამყვანი ქვეყნები და ჩინეთი. ზამბიის ხელისუფლება გრძნობს ამ წინააღმდეგობას და ცდილობს მათზე ითამაშოს, რათა მიაღწიოს მაქსიმალურ დათმობებს.

ექსპერტები აღნიშნავენ, რომ 2020 წლის ბოლოსა და 2021 წლის დასაწყისისათვის სუვერენული დეფოლტები შეიძლება გამოაცხადონ ანგოლამ, კამერუნმა, კენიამ და პაკისტანმა. არ არის გამორიცხული, რომ დეფოლტი გამოაცხადოს უკრაინამაც, თუ უახლოეს პერიოდში ის ვერ შეძლებს საერთაშორისო სავალუტო ფონდთან შეთანხმებას მორიგი კრედიტების მიღებაზე. არ უნდა გაგვიკვირდეს, თუ მომდევნო წელს ახალ წრეზე წავა არგენტინა, რომელიც კიდევ ერთხელ განაცხადებს სუვერენულ დეფოლტის შესახებ და დაიწყებს ახალ მოლაპარაკებებს კრედიტორებთან.

გავიხსენოთ, რომ 2020 წლის აპრილში G20 ქვეყნების ფინანსთა მინისტრები შეთანხმდნენ ვირუსულ-ეკონომიკურ კრიზისთან დაკავშირებით დროებით მორატორიუმზე საერთაშორისო ვალის გადახდაზე მსოფლიოს ყველაზე ღარიბი 73 ქვეყნის მხრიდან, მაგრამ შეთანხმება მოქმედებს მხოლოდ და მხოლოდ წლის ბოლომდე. თუ ის არ გახანგრძლივდა, 2021 წელს სახელმწიფო დეფოლტების რაოდენობა მსოფლიო კაპიტალისტური სისტემის პერიფერიებში გაცილებით მეტი იქნება, ვიდრე 2020 წელს.

საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მონაცემებით, განსახილველი წლიური პერიოდისათვის ვალის შეფარდებითი სიდიდე გაიზრდება ასევე BRICS-ის ჯგუფის ყველა ქვეყანაში. 2020 წლის მე-3 კვარტალის ბოლოსათვის ის შეადგენდა (%-ად GDP-ის მიმართ): ჩინეთი - 61,70; ინდოეთი - 89,33; რუსეთის ფედერაცია - 18,94; სამხრეთი აფრიკის რესპუბლიკა - 78,82; ბრაზილია - 101,40. ამ ქვეყნებიდან სუვერენული დეფოლტის ყველაზე მაღალი ალბათობით გამოირჩევა ბრაზილია და სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა [11].

გამოყენებული ლიტერატურა: 

1. https://www.bea.gov/news/2020/gross-domestic-product-2nd-quarter-2020-advance-estimate-and-annual-update 
2. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_public_corporations_by_market_capitalization#2020
3. https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-09-03/bears-roar-back-sending-tech-shares-tumbling-by-most-since-june?utm_source=Evening+Bell
4. https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-10-11/the-next-big-shift-in-economics-takes-shape-under-covid-shadow
5. https://www.vsemirnyjbank.org/ru/publication/global-economic-prospects
6. https://www.reuters.com/article/us-global-debt-idUSKBN27Y239
7. https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2020/October
8. Chikobava M.. Why is debt permanently increasing? Ecoforum, "Stefan cel Mare" University of Suceava, Romania, Volume 8, Issue 2(19). http://www.ecoforumjournal.ro/index.php/eco/article/view/985/591
9. https://www.fondsk.ru/news/2020/09/04/sobytija-poslednih-mesjacev-2020-goda-v-ekonomike-ssha-pojdut-po-scenariju-1929-goda-51767.html
10. https://www.fondsk.ru/news/2020/11/02/centralnye-banki-i-covid-19-52172.html
11. https://www.fondsk.ru/news/2020/11/29/po-miru-pokatilas-volna-gosudarstvennyh-defoltov-52358.html